معماری آسانترین هنری است که در آن می توان از تجدید حیاط مضمونهای کلاسیک در دوره رنسانس و انطباق آنها با نیازهای عصر پیروی کرد . در عهد رنسانس تئوریهای معماری به طرز بی سابقه ای مورد بحث قرار گرفت . معماری که مبتنی بر قواعد منطقی ، محاسبه و تکنیک است .

شهر در قرون وسطی با دیوارهای دفاعی احاطه می شد و کلیسای جامع در مرکز شهر به طور نمادین قرار داشت . شهر مطلوب دوره رنسانس از تنوع فوق العاده ای برخوردار بود : کلیسا  ، خانه های مجلل ، بیمارستانها و مراکز آموزشی در حاشیه خیابانهای عریض و میدانها به ردیف کنار هم قرار می گرفت . البته  به جزء در مورد بخش کوچکی از پیاچترا و کریمونا در ایتالیا ، این نوع شهر هرگز وجود خارجی پیدا نکرد . اگر چه شهرهای آرمانی رنسانس هرگز به طور کامل ساخته نشدند اما معماران ، ساختمانهای متعدد طبق ایده آل رنسانس بنا کردند .

معماری از دو اصل اساسی متابعت می کرد :

1- عناصر صوری برگرفته از عهد باستان را بکار می برد و از قواعد پرسپکتیو پیروی می کرد . عناصر صوری که معماران بکار گرفتند مانند : ستونها ، ستونهای تزئینی ، سرستونها ، پیشانیها و طاقها از روی نمونه های عهد باستان و نوشته های ویترو ویوس طراحی می شدند . از این عناصر بهره می گرفتند تا دیوارها و فضا هاتی باز به سهولت در معرض دید قرار بگیرند و نوعی حس پرسپکتیو در داخل ساختمانها به وجود آید . این ساختمانها از حس وحدتی که در ساختارهای کلاسیک وجود داشت بی بهره بودند و در پایان قرن پانزدهم ، برامانته و میکلانژ  حس وحدت بیشتری را وارد معماری رنسانس کردند .

2- عناصر کلاسیک بسیار متفارت با معماری گوتیک به نظر می رسید . نویسندگان رنسانس ساختمانهای گوتیک قرون وسطی را غیر طبیعی می دانستند . آنها در این عصر نوعی شیوه ساخت رومی را به کار می گرفتند . دیوارها در قرون وسطی جای خود را به پنجره های بزرگ با شیشه منقوش داده بودند و بار دیگر به سطوح یکپارچه مبدل شدند . با نمایی از مرر رنگی و با شکلی ساده و بی پیرایه . آنها ساختمانهای خود را طبق اصول رانهای نظری بنا کردند . تفاوتهای فراوانی که ساختمانهای رنسانس را از بناهای قرون وسطی متمایز می کرد بیشتر جنبه تزئینی آن بود و به ساختار مربوط نمی شد . 

1.کلیساها

معماران رنسانس از دو نوع نقشه برای ساختن کلیساها و ساختمانهای مربوط به آنها استفاده می کردند:

الف. نقشه باسیلیکا (مستطیل شکل یا طولی)

ب. نقشه متمرکز

الف: نقشه باسیلیکا که به شکل صلیب لاتینی بود .(صلیبی که تیرک عمودی آن بلندتر از تیرک افقی است)بعدها برونلسکی برای ساختن کلیسا های سان لورنتو  و سان اسپیریتو  به کار گرفت.

هر دو بنا مستطیل شکل دارای سه راه رو ، طاق هایی که روی ستون ها بنا شده اند و یک گنبد بر فراز محل تقاطع صلیب بود.

نوع آوری وی : استفاده از سقف مسطح بر فراز راه رو مرکزی ( که در کلیسا های قرون وسطی قوسی شکل بود ) -  سنون هایی که در امتداد راهروی مرکزی ردیف شده بودند - ستون های تزئینی که دیوار ها را در امتداد راهرو های جانبی از هم جدا می کردند. -  پیشانی بالای ستون های تزئینی - .

او در سان اسپیریتو راهرو های جانبی را گرداگرد بازو های صلیب یا جناحین کلیسا و خروجی پشت محراب امتداد داد ، به نحوی که به شدت حس وحدت را در کلیسا ایجاد می کرد.

ب: کلیسای مطلوب رنسانس نقشه کف مدور ویا کف متمرکز داشت ، جذابیت این نقشه به آرای هندسی و مذهبی باز می گشت. نوع دیگر نقشه کف متمرکز که در کلیسا ها رنسانس به کار می رفت به شکل صلیب یونانی بود که در آن طول هر چهار بازوی صلیب یکسان است.  

برونلسکی با "نماز خانه پاتسی" در کلیسای سانتا کروچه در فلورانس معیار دیگری برای ارزیابی آثار آ ینده بنا نهاد . این نماز خانه ساختاری  مستطیل شکل نظیر ساختمانهای قرون وسطی است،اما سقف گنبدین آن شکل دایره واری را بر فضا حاکم می سازداین بنا با استفاده از رنگهای روشن و تزئینات کلاسیک تقویت می شود. از جمله:پوشه ها ،ستونهای تزئینی با شیارهای تزئینی و عمودی ،سر فرشتگان کوچک بالدار و نقش برجسته های ترنجی که با برآمدگی اندک تراشیده شده اند.

2.صحن و رواق

ساختن صحن و رواق در صومعه ها که در طول قرون وسطی رایج بود طی رنسانس نیز ادامه یافت ، اما سبک آنها تغییر پیدا کرد . گوتیک که در رواق های قرون وسطی به کار می رفت جای خود را به سبک کلاسیک داد و طراحی ساده تر و یک دست تر شد . صحن و رواق (حیاطی محصور که گردا گرد آن را راهرویی سر پوشیده قرار گرفته ) مکان مهمی در بناهای مذهبی مدارس ، بیمارستانها حتی قصرها بود . زیباترین صحن و رواق رنسانس متعلق به واتیکان است که برامانته آنها را طراحی کرده است .

3.درگاه و پنجره

درگاه و پنجره را از روی الگو هایی برگرفته از عهد باستان درست می کردند . درگاهها  ، روی ستونهای کوتاه و یا تزئینی یک کتیبه و بر فراز آن یک سنتوری مثلث یا نیم دایره دیده  می شود . از سطح داخلی سنتوری برای انواع تزئینات که اغلب مضمونی کلاسیک داشت بهره می گرفتند . پنجره ها را نیز با فرمهای  کلاسیک مزین  می کردند . پنجره را طاقچه ای می پنداشتند که انسانها را قاب می گرفت ، گویی انسانها مجسمه زنده و متحرکند.

از ویژگی‌های سبک معماری در عصر رنسانس آغازین، می‌توان به مولفه‌های ذیل اشاره نمود:

احیای معماری روم و یونان و احیای معماری پانتئون و پارتنون. معماران از ساخت بنای کلیسا به سوی ساخت ساختمان‌ها شهری و غیر مذهبی یا کاخ‌ها و استفاده از نماسازی و رده‌گیری تزیینی در دیوارهای ساختمان‌ها و ساختن خانه‌های ییلاقی به پیروی از روم باستان تغییر موضع دادند. (4)

همچنین از دیگر حوزه‌های هنری که در عصر رنسانس آغازین، تحت تأثیر مدل‌های روم و یونان قرار گرفته است، مجسمه‌سازی است، به گونه‌ای که پیکرتراشی از جنبه تبلیغ دینی و ترویج مفاهیم دینی و کلیسایی خارج شد و از شخصیت‌های دینی، اسطوره‌زدایی نمود و در این دوره به جهت این‌که هنر بیش از آن‌که در خدمت کلیسا و چهره‌نمایی قدیسان باشد؛ برای اسطوره‌زدایی و تقدس‌زدایی از چهره‌های قدیسان است؛ از این رو، مجمسه‌های این دوران از هاله قدسی و چهره الهی برخوردار نیستند و  برعکس مجسمه‌سازان می‌کوشند تا چهره‌های قدیسان را واقع‌نمایانه، زمینی و دنیوی نمایش دهند. به همین جهت دوناتلو (5) وقتی مجسمه حبقوق نبی را می‌سازد، آن قدر آن را بد منظر، بشری و دنیوی ساخته که این مجسمه به مجسمه پیغمبر کله کدو شهرت یافته است.

از دیگر ویژگی‌های مجسمه‌سازی رنسانس آغازین، می‌توان به این موارد اشاره نمود:

الگوبرداری از مجسمه‌سازی روم و یونان، ساختن مجسمه‌ها به صورت بزرگ و تنومند، واقع‌نمایی به جای آرمان‌گرایی و اسطوره‌نمایی، تصویر زمینی از چهره قدیسان و پیامبران، جدا شدن هنر از تبلیغ دینی و به خدمت در آمدن هنر برای هنر.

یکی از خلاقانه‌ترین و بدیع‌ترین ویژگی‌های رنسانس آغازین در نقاشی، همچنین می‌توان از تحولی نام برد که در شیوه‌های نقاشی این دوره به وقوع پیوست؛ به طوری که در نقاشی غرب برای نخستین بار از پرسپکتیو یا ژرفانگری استفاده شد و فردی همچون جوتو (6) در آثار خود پرسپکتیو را وارد ساخت. یا پس از او، نقاشی مانند مازاتچو (7) نیز در تصویرگری خود تصاویر را با حجم سه بعدی نشان می‌داد و یا از ژرفانمایی خطی استفاده می‌نمود و با ایجاد خطای دید، عمق را القا می‌نمود، به گونه‌ای که صورت نقاشی‌ها چهره‌ای واقع‌نمایانه به خود گرفتند. به علاوه در این دوره بود که هنرمندان از رنگ‌های گرم و سرد نیز برای نشان دادن پرسپکتیو جوی در نقاشی‌ها استفاده نمودند. در این دوره، افزون بر جوتو و مازاتچو، نقاشان دیگری همانند هوبرت ون آیک و یان وین آیک نیز به استفاده از پرسپکتیو در آثار خود پرداختند و با دیگر نقاشان رنسانس آغازین هم‌سو و هم‌داستان شدند.

از این رو، می‌توان ویژگی‌های نقاشی رنسانس آغازین را در این موارد خلاصه نمود: بازگشت به سنت کلاسیک روم و یونان، وارد شدن پرسپکتیو خطی و جوی در نقاشی، کشیدن چهره‌ها به صورت غیر الهی و زمینی، ترسیم صحنه‌های غیر دینی، عرفی و تصویر نمودن تعداد زیاد انسان‌ها در نقاشی‌ها - که این امر ریشه در انسان‌گرایی عصر رنسانس دارد - ترسیم صحنه‌های معمولی و طبیعت‌گرایانه و تصاویر غیر آرمان‌گرایانه و غیر منسوب به قدیسان (که این امر نسبت به سابق و یا حتی دوره رنسانس مترقی کم‌رنگ‌تر می‌گردد).

در قرن پانزدهم، رنسانس مترقی یا پیشرفته شکل می‌گیرد و در این دوره، بزرگترین هنرمندان و نقاشان عصر رنسانس و حتی تاریخ هنر پا به عرصه وجود می‌گذارند. در این دوره، شاهد نقاشانی همچون میکلانژ (8)، داوینچی (9)، تیسین (10) و رافائل (11) هستیم که هر یک از این نقاشان در تاریخ هنر کم‌نظیر هستند، به طوری که این دوره را عصر داوینچی، رافائل و میکلانژ نامیده‌اند.

بار دیگر در این دوره، بر خلاف رنسانس آغازین، رویکرد آرمان‌گرایانه و الهی به شخصیت‌های دینی و قدیسان در نقاشی‌ها، به جای واقع‌گرایی محض اوایل رنسانس شکل می‌گیرد، به طوری که وقتی رافائل می‌خواهد مریم مقدس را به تصویر بکشد، بر خلاف دوناتلو در تصویر حبقوق نبی، او را به شکل یک شخص معمولی نمی‌کشد، بلکه در تصویر مریم مقدس و عیسی مسیح، نجابت، پاکی و عفت را ترسیم می‌کند، به طوری که چهره مریم مقدس همچون دیگر زنان، معمولی و عادی نیست و تعالی و تقدس در چهره او موج می‌زند. به علاوه در نقاشی‌های هنرمندان این دوران، سوژه‌های مذهبی و دینی بیشتر می‌شود و بر خلاف رنسانس آغازین از تصاویر طبیعی و صحنه‌های عادی و عرفی کاسته می‌شود.

در این دوران، از لئوناردو داوینچی، آثاری همچون مونالیزا، شام آخر، پرده‌های مریم عذرا در میان صخره‌ها و پرده دینی قدیس یوحنا به یادگار می‌ماند و یا از میکلانژ آثاری فاخر به یادگار می‌ماند که می‌توان به دو پیکره باکوس و سوگ مریم عذرا بر جسد مسیح، نقش برجسته مریم عذرا، تندیس داود و نقاشی‌های دیواری کلیسای سیستین اشاره نمود. آن گونه که در تاریخ هنر معروف است، وی سه سال بر روی داربست دراز ‌کشید و سقف کلیسای سیستین را نقاشی نمود و داستان‌های پیامبران و انبیا را به روایت کتاب مقدس بر روی آن حک کرد که از آثار جاویدان تاریخ هنر به شمار می‌آید. همچنین از آثار رافائل می‌توان به تصلیب مسیح، نقاشی دیواری مدرسه آتن، پرده تاج نهادن  بر سر مریم عذرا، پرده‌های دینی از مریم قدیس و مسیح با عناوینی همچون مریم عذرا و مرغ سقا و مریم عذرای سیستین نام برد. او علاقه زیادی به تصاویر مذهبی از جمله تصویر مریم مقدس داشت و این امر در آثار او به وضوح مشخص است و او از جمله کسانی است که شخصیت‌های آرمان‌گرایانه و مذهبی در آثار وی فراوان به چشم می‌خورد.

ویژگی‌های هنری رنسانس مترقی عبارتند از: محوریت چهره‌های مذهبی، قدیسان و انبیا در مجسمه‌ها و نقاشی‌ها، نگاه آرمان‌گرایانه و الهی به تصاویر به جای واقعیت‌گرایی محض، اختراع دستگاه چاپ و ایجاد تحول در صنعت چاپ، کند و کاری بر روی چوب و فلز، ساخته شدن مجسمه‌ها به صورت تنومند و در قطعات بزرگ، جایگزینی موضوعات و سوژه‌های مذهبی و دینی به جای موضوعات عادی و طبیعی و بازگشت واقعی به هنر کلاسیک یونان و روم به همراه گرایش انسان‌گرایانه و اومانیستی.

پس از شکل‌گیری هنر رنسانس و حضور آن در کشورهای اروپایی در قرن پانزدهم و شانزدهم، شیوه‌هایی که پس از این دوران شکل گرفت، هیچ یک به قوت و توانمندی دوره رنسانس نبود و به اقرار بسیاری از مورخان هنر، اوج و تعالی هنر رنسانس به قدری بود که تا مدت‌ها پس از قرن شانزده، هیچ یک از سبک‌ها و شیوه‌های هنری نتوانست اسلوب و عناصری را وارد هنر سازد که از دوره رنسانس باشکوه‌تر و ارزشمندتر باشد، به گونه‌ای که سبک‌هایی همچون منریسم و روکوکو، هنری التقاطی و غیر اصیل قلمداد می‌شدند و هیچگاه جایگاه و منزلت هنر رنسانس را تسخیر نکردند.

واژه رنسانس یک لغت فرانسوی به معنی تولد دوباره است. دوره رنسانس یا مکتب کلاسیک حدود 1300-520 میلادی"از اواخر سده سیزدهم میلادی" ، قرون وسطی (یا سده های میانه ) پایان می پذیرد و عصر نوزایی آغاز می شود در این عصر اندیشه و هنر جان تازه ای گرفت ، اروپا از رکود قرون وسطی به در آمد . به عبارتی می توان گفت در عصر نوزایی دستاوردهای تمدن باستانی یونان و روم ، مجدداً مطرح و حتی تقلید قرار می گیرد .

تاریخچه هنر رنسانس

لازم به ذکر است که از جهت اصطلاح‌شناسی و ریشه‌شناسی لغوی، منظور از کلمه رنسانس (3) یا تولد دوباره، در میان موافقان با آن در دوره رنسانس، به معنای بازگشت به سوی سنت‌های کلاسیک هنر روم و یونان بود. در واقع، مخالفان سبک گوتیک معتقد بودند که می‌خواهند بار دیگر به سوی مولفه‌های هنری روم و یونان بازگردند و آن عناصر را احیا کنند.

یکی از نکات مهم در تاریخ هنر این است که همواره در طول تاریخ، تقابلی میان سبک کلاسیک و مدرسی با سبک‌های مخالف کلاسیک به چشم می‌خورد و پیوسته عصیان و مخالفت در برابر سنت‌های کلاسیک و تعلیمی وجود داشته است. هر گاه ابداع، خلاقیت، نوآوری و رها شدن از سنت‌های تعلیمی و کلاسیک به اوج خود می‌رسید، دوباره بازگشت به سوی سنت‌های کلاسیک تکرار می‌شد و عده‌ای از هنرمندان جنبش‌ هنری را به سوی مولفه‌های تعلیمی و مدرسی معطوف می‌نمودند. همان طور که هر از گاهی، عصیان در برابر سبک تعلیمی و کلاسیک شکل می‌گرفت و پاره‌ای از سبک‌های هنری در مخالفت با چارچوب‌های کلاسیک به وجود می‌آمد.

از این رو، پس از رنسانس که بازگشت به عناصر و ویژگی‌های کلاسیک هنر رخ داد، بار دیگر در قرن شانزدهم، سبک‌هایی همچون منریسم، باروک و روکوکو از اصول کلاسیک عدول کردند و یا دوباره پس از جریانات هنری قرن شانزدهم و هفدهم، بار دیگر عده‌ای از هنرمندان طبل نو‌کلاسیک را کوبیدند و رمانتیسم و رئالیسم دگر باره از جنبش نو‌کلاسیک فراروی نمودند و به سوی در خدمت گرفتن عناصری جدید در هنر گام برداشتند.

از دیدگاه هنرمندان رنسانس، هنر روم و یونان رشد یافته و ایده‌آل تلقی می‌گشت و با توجه به سبک‌های پیش از رنسانس همچون گوتیک، بازگشت به سوی هنر یونان و روم، در واقع بازگشت به سبک کلاسیک و مدرسه‌ای بود و به منزله نوعی رشد‌یافتگی و نوزایی تلقی می‌شد. همان طور که نخستین فیلسوفان عصر رنسانس در قرن شانزدهم، هدف خود را از رنسانس یا تولد دوباره این گونه تفسیر می‌نمودند که می‌خواهند به فلسفه یونان و اندیشه‌های افلاطون و ارسطو بازگردند و تفسیر دوباره‌ای از آثار آن فیلسوفان ارائه دهند. فیلسوفان عصر رنسانس معتقد بودند که برخلاف عصر نوزایی، در عصر قرون وسطا، نسبت به اندیشه‌های فیلسوفان یونان بد‌فهمی و تفسیر نادرست وجود داشت و تلاش می‌نمودند تا تفسیر و قرائت صحیحی از فلسفه یونان ارائه دهند.

در واقع، چه در عرصه هنر و چه در عرصه فلسفه، یونان و روم به منزله آرمان و ایده‌آل قلمداد می‌شد و هنرمندان و فیلسوفان اولیه، هرچند به تدریج به سوی ابداع و خلاقیت پیش رفتند و از سنت‌های یونانی و رومی فاصله گرفتند، اما در آغاز جنبش رنسانس، خود را وفادار به سنت کلاسیک یونان و روم نشان می‌دادند؛ همان طور که در قرن هجدهم نیز وقتی که سبک باروک مطرح شد، هنرمندان نو‌کلاسیک در مخالفت با سبک باروک، بار دیگر به سوی مولفه‌های کلاسیک گرایش پیدا نمودند.

همانطور که بیان شد، در بسیاری از دوره‌های تاریخ هنر، هر از گاهی، آن گاه که از اصول کلاسیک و مدرسی عدول می‌شد، عده‌ای از هنرمندان در برابر جریانات انحرافی و یا التقاطی برخاسته و سبک کلاسیک را مطرح می‌نمودند.

هنرمندان دوره رنسانس در عرصه نقاشی، مجسمه‌سازی و معماری، به دو دوره رنسانس آغازین یا اولیه و رنسانس پیشرفته یا مترقی تقسیم می‌شوند. دوره آغازین رنسانس به ابتدای قرن چهاردهم تا دهه دوم قرن پانزده تعلق دارد (1420 - 1300) و دوره دوم رنسانس متعلق به قرن چهاردهم تا پایان این قرن یعنی در سال‌های 1500 - 1420 می‌باشد.

قال الصادق - عليه السلام -احب لك ان تتخذ فى دارك مسجدا فى بعض بيوتك دوست دارم در خانه ات اتاقى به عنوان مسجد قرار دهى . (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 584).

- كيفر كناره گيرى از مسجد

قال الصادق - عليه السلام -شكت المساجد الى الله تعالى الذين لايشهدونها من جيرآنهات فاوحى الله اليها و عزتى و جلالى لاقبلت لهم صلاة واحدة و لااظهرن لهم فى الناس عدالة ولا نالتهم رحمتى ول جاورونى فى جنتى مساجد، از همسايگان خود كه درمسجد حاضر نمى شوند، به خداوند شكايت بردند. خداوند متعال به مساجد وحى فرمود: به عزت و جلالم سوگند كه يك نماز آنان راقبول نخواهم كرد، در ميان مردم عدالتى را از آنان آشكار نمى سازم ، رحمت من شامل آنان نشود و از همسايگى من در بهشتم محروم خواهند بود. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 479).

- سرگرمى به كارهاى ناپسند در مسجد

قال الصادق - عليه السلام -ان النبى -صلى الله عليه وآله - بصر رجلا يخذف بحصاة فى المسجد فقال : مازالت تلعن حتى وقعت ثم قال : الخذف ، فى النادى من اخلاق قوم لوط ثم تلا: و تاءتون فى ناديكم المنكر قال : هو الخذف پيامبر -صلى الله عليه وآله - مردى را ديد كه در مسجد به سنگ پرانى مشغول است ايشان فرمود: اين سنگ تا وقتى كه مجددا به زمين برسد لعنت مى كند سپس فرمود: سنگ پرانى در ميان جمع از اخلاق قوم لوط است آنگاه امام صادق (ع ) اين آيه شريفه را كه مى فرمايد: و در ميان جمع كارهاى زشت انجام مى دهيد (5) تلاوت كرد و فرمود: مراد از كار زشت قوم لوط دراين كريمه ، همان سنگ پرانى است . (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 514).

- همسايه مسجد كيست ؟

قال على - عليه السلام -لاصلاة لجارالمسجد الا فى المسجد الا ان يكون به عذر او به علة فقيل : و من جار المسجد يا اميرالمؤ منين ؟ قال : من سمع النداءنماز همسايه مسجد( چنانچه عذر يا بيمارى نداشته باشد) جز در مسجد مقبول درگاه الهى نخواهد بود. از آن حضرت سوال شد: همسايه مسجد چه كسى است ؟ فرمود: كسى كه صداى اذان را بشنود. (بحارالانوار، ج 83، ص 380).

- آثار نمازگزاردن در مساجد متعدد

قال الصادق - عليه السلام -صلوا من المساجد فى بقاع مختلفة فان كل بقعة تشهد للمصلى عليها يوم القيامةدر جاهاى مختلف مساجد نماز به جاى آوريد، چون جاى جاى زمين در روز قيامت براى كسى كه بر آن نمازگزارده شد، شهادت مى دهد. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص ‍ 474).

- گرامى داشتن مساجد

قال ابوبصير:ساءلت اباعبدالله : - عليه السلام - عن العلة فى تعظيم المساجد؟ فقال : انما امر بتعظيم المساجد لانها بيوت الله فى الارض ابوبصير مى گويد: از امام صادق - عليه السلام - درمورد علت لزوم تعظيم مساجد سوال كردم امام (ع ) فرمودند: از آن روى به تعظيم و احترام مساجد فرمان داده شد، كه مساجد خانه هاى خدا در روى زمين هستند. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 557).

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -السماجد انوار الله مساجد انوار الهى است . (مستدرك الوسائل ، ج 3، ص 447).

- دليل عشق مؤ من به مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -من احب الله فليحبنى و من احبنى فليحب عترتى انى تارك فيكم الثقلين : كتاب الله و عترتى و من احب عترتى فليحب القرآن و من احب القرآن فليحب المساجد فانها افنيه الله و ابنيته اذن فى رفعها و بارك فيها، ميمونة ، ميمون اهلها، مزينة مزين اهلها، محفوظة اهلها هم فى صلاتهم و الله فى حوائجهم هم فى مساجدهم والله من ورائهم كسى كه خداوند متعال را دوست بدارد، بايستى مرا نيز دوست و هر كه مرا دوست داشت بايد خاندان مرا نيز دوست بدارد من در ميان شما دو چيز گرانقدر: كتاب خدا و خاندانم را به جاى گذاشته ام هركس كه عترتم رادوست داشته باشد، بايستى قرآن را نيز دوست داشته باشد دوستدار قرآن مى بايستى دوستدار مساجد هم باشد؛ چرا كه مساجد، محضر و خانه هاى خداوند است كه خودش فرمان به برپايى آنها داده و آنها را مبارك گردانيده است مساجد، فرخنده و اهل آن نيز فرخنده اند مساجد و اهل آن هر دو آراسته و محفوظند اهل مسجد در حال نمازند و خداوند حوايج آنان را رفع مى كند آنان در مسجدند و خداوند پشتيبان و ياور آن ها است . (مستدرك الوسائل ، ج 3، ص 355).

- احترام مسجد و ملاقات خداوند

قال على - عليه السلام -من وقر مسجدا، لقى الله يوم يلقاه ضاحكا مستبشرا و اعطاه كتابه بيمينه كسى كه حرمت مسجد را نگه داردت روز قيامت خداوند را با چهره اى خندان و شادمان ملاقات مى كند وخداوند نامه اش (نامه اعمالش ) را به دست راستش ميدهد. (بحارالانوار، ج 84، ص 16).

- علت احترام به مساجد

قال الصادق - عليه السلام -انما لتعظيم المساجد لانها بيوت الله فى الارض احترام به مساجد از آن رو است كه خانه هاى خدا در روى زمين است . (بحارالانوار، ج 84، ص 6).

- فرشتگان و اهل مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -ان للمساجد اوتادا الملائكة جلساوهم ، اذا غابوا افتقدوهم ، و ان مرضوا عادوهم ، و ان كانو فى حاجة اعانوهم مساجد را ميخ هايى (مردانى كه حضورى پيوسته در آن دارند) است كه فرشتگان با آن همشنين هستند اگر روزى آنان را نبينند، سراغشان مى روند و چون بيمار مى شوند، از آنان عيادت مى كنند و اگر در كارها نيازمند كمك باشند، آنان رايارى مى دهند. (بحارالانوار، ج 80، ص 373).

- افراد گريزان از مسجد وتحريم اجتماعى

قال الصادق - عليه السلام -ان اميرالمؤ منين - عليه السلام - بلغه ان قوما لايحضرون الصلاة فى المسجد فخطب فقال : ان قوما لايحضرون الصلاة معنا فى مساجدنا فلايؤ اكلونا و لايشاربونا و لايشاورنا و لايناكحونا و لا ياءخذوا من فيئنا شيئنا او يحضروا معنا صلاتنا جماعة و انى لاوشك ان امرالهم بنار تشتعل فى دورهم فاحرق عليهم او ينتهون قال : فامتنع المسلمون عن مؤ اكلتهم و مشاربتهم و مناكحتهم حتى حضروا الجماعة مع المسلمينبه اميرالمؤ منين على (ع ) خبر رسيد كه گروهى براى نماز در مسجد حاضر نمى شوند، اميرالمومنين (ع ) براى مردم سخنرانى كرده و در ضمن آن فرمودند: ((گروهى براى نماز خواندن با ما در مساجد حاضر نمى شوند آنان حق ندارند با ما غذا بخورند و بياشامند و مشورت كنند و با ما ازدواج نمايند و نيز حق ندارند از بيت المال مسلمين استفاده كنند مگر اينكه در نماز جماعت ما حاضر شوند نزديك است اگر آن ها از كار خود دست بر ندارند فرمان دهم خانه هاى آنان را با آتش بسوزانند))آنگاه امام صادق (ع ) فرمود: مسلمانان از خوردن و آشاميدن و ازدواج با آنان خوددارى نمودند تا اينكه آنان در نماز جماعت مسلمين حاضر شوند. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 479).

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -سبعة يظلهم الله تحت ظل عرشه يوم لاظل الا ظلة : رجل قلبه معلق بالمساجدهفت نفرند كه خدا (روزى كه سايه اى جز سايه او نيست ) آنان در سايه عرش خود پناه مى دهد: مرديكه به مسجد علاقه دارد (مسجد را رها نميكند) (نهج الفصاحه ، ح 1731).

- نجات اهل مسجد از بلاها

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -اذا نزلت العاهات و الافات ، عوفى ، اهل المساجدهنگامى كه مشكلات و بلاها (براى اهل زمين ) نازل مى شود، اهل مساج در امانند. (مستدرك الوسائل ج 1، ص 226).

- عبور و مرور از مساجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -لاتجعلوا المساجد طرقا حتى تصلوا فيها ركعتين مساجد را گذرگاه قرار ندهيد، مگر آنكه هنگام عبور دو ركعت نماز در آن بخوانيد. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 553).

- مسجد غريب

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -الغرباء فى الدنيا: قرآن فى جوف ظالم ، و مسجد فى نادى قوم لايصلى فيه ، و مصحف فى بيت لايقرء فيه و رجل صالح مع قوم سوءدر جهان چهار چيز غريب است :

1 - قرآن در سينه ستمگر

2 - مسجد در جمع گروهى كه در آن نماز نخوانند.

3 - قرآنى در خانه اى كه آن را نخوانند.

4 - مرد پارسا در ميان مردم بد. (نهج الفصاحه ، حديث 2038).

- مردگان و اهل مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -ما من يوم الا و ملك ينادى فى المقابر: من تغبطون ؟ فيقولون : اهل المساجد، يصلون و لانقدر، و يصومون ولانقدرهمه روز در ميان مردگان فرشته اى ندا در مى دهد: نسبت به چه كسانى غبطه مى خوريد؟ آنها پاسخ مى دهند: ما نسبت به اهل مساجد غبطه مى خوريم ، زيرا ايشان نماز مى گزارند و روزه مى گيرند و ماتوان انجام آن را نداريم . (مستدرك الوسائل ، ج 3، ص 363).

- انسان مسجدى ، الگو و نمونه جامعه

قال الصادق - عليه السلام -يا فضل ! لاياءتى المسجد من كل قبيلة الا وافدها و من كل اهل بيت الا نجيبها، يا فضل !لايرجع صاحب السمجد باقل من احدى ثلاث خصال : اما دعاء يدعو به يدخله الله به الجنة و اما دعاء يدعو به فيصرف الله عنه به بلاء الدنيا و اما اخ يستفيده فى الله

اى فضل ! از هر جمعى تنها آنان كه (در فضايل ) از همه برترند و به منزله الگو براى گروه خود هستند به مسجد مى آيند و از اهل خانه اى تنها برگزيدگان آن ها به مسجد مى آيند. اى فضل ! كسى كه اهل مسجد است باز نمى گردد، مگر اينكه يكى از توفيقات زير نصيب او خواهد شد: موفق به دعايى مى شود كه خداوند به بركت آن دعا او را به بهشت مى برد، يا دعايى مى كند كه خداوند به سبب آن ، بلاى دنيا را از وى دور مى كند ويا دوست و برادرى پيدا مى كند او را در رسيدن به اهداف الهى يارى مى كند. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص ‍ 477).

- زائران خدا

عن الحسين - عليه السلام -اهل المسجد زوار الله و حق على المزور التحفة لزائرةاهل مسجد، زائران خدايند و بر صاحب خانه است كه به زائش هديه دهد.(كلمة الامام حسن ، ص 41، الحكم الزهرا، ص 150).

- مساجد را خانه خود قرار دهيد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -كونوا فى الدنيا اضيافا و اتخذوا المساجد بيوتا و عودوا قلوبكم الرقة

در دنيا ميهمان باشيد و مساجد راخانه خود قرار دهيد و دلهايتان رابه نرمى و ملايمت عادت دهيد. (بحارالانوار، ج 83، ص 351).

- مجلس پيامبران

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -المساجد مجالس الانبياءمساجد محل جلوس پيامبران است . (مستدرك الوسائل ، ج 3، ص 363).

- انگيزه حضور در مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -من اتى السمجد لشى ء فهو حظه هركس به هر جهت كه به مسجد آيد، بهره اش همان است . (سنن ابى داود، ج 1، ص 128).

- اهميت مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -ان الله تعالى جعل لى الارض مسجدا و ترابها طهوراخداى تعالى جعل لى الارض مسجدا و ترابها طهوراخداى تعالى زمين را براى من (و امت من ) مسجد و خاكش را پاك كننده قرار داده است . (شهاب الاخبار، ص 369).

- بهترين مكان

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -احب البلاد الى الله مساجدهامحبوبترين جاى شهرها نزد خدا، مسجدهاى آن شهر است . (نهج الفصاحه ، حديث 71).

- بهترين مساجد براى زنان

قال الصادق - عليه السلام -خير مساجد نسائكم البيوتبهترين مسجد براى زنان شما خانه ها است .(بحارالانوار، ج 83، ص 371).

- شكايت مسجد

عن ابى عبدالله - عليه السلام - قال :ثلاثة يشكون الى الله - عزوجل - مسجد خراب لايصلى فيه اهله

سه چيز به خدا شكايت مى كند: مسجد خرابى كه اهلش (همسايگانش ) در آن نماز نخوانند. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 484).

- مسجد، زيارتگاه موحدان

حديث قدسى :قال الله - تبارك و تعالى - ان بيوتى فى الارض المساجد تضيى ء لاهل السماء كما تضيى ء النجوم لاهل الارض الاطوبى لمن كانت المساجد بيوته الاطوبى لعبد توضاء فى بيته ثم زارنى فى بيتى الا ان على المزور كرامة الزائر، الا بشر المشائين فى الظلمات الى السماجد بالنور الساطع يوم القيامة خداوند متعال مى فرمايد: خانه هاى من در زمين همانا مساجد است كه براى اهل آسمان مى درخشند آن گونه كه ستارگان براى اهل زمين مى درخشند خوشا به حال آنان كه مساجد را خانه خود قرار داده اند!خوشا به حال بندهاى كه در خانه خود وضو مى گيرد و مرا در خانه ام زيارت مى كند!آگاه باشيد كه بر زيارت شونده لازم است است كه زائر خويش را بزرگ شمرده و به وى احسان نمايند كسانى را كه در دل تاريكى شب به سوى مساجد گامى برمى دارند، به نورى درخشان در روز قيامت بشارت ده . (وسائل الشيعه ، ج 1، ص 268).

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -المساجد سوق من السواق الاخرة ، قراها المغفرة و تحفتها الجنةمساجد، بازارى از بازارهاى آخرت است كه در آن بر سفره آمرزش مى نشينند و هديه آن بهشت است . (بحارالانوار، ج 84، ص 4، مستدرك الوسائل ، ج 1، ص 226).

- زن و مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -اذا استاءذنت امراءة احدكم الى المسجد فلايمنعهااگر زنتان اجازه رفتن به مسجد خواست مانع نشويد. (مستدرك الوسائل ، ج 3، ص 446).

- مسجدى و پاداش او

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -من كان القرآن حديثه و المسجد بيته بنى الله بيتا فى الجنةهركس كلامش قرآن و خانه اش مسجد باشد، خداوند منزلى در بهشت براى او بنا مى كند. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 481).

- نماز همسايه مسجد

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -لاصلاة لجار المسجد الا فى السمجدنماز همسايه مسجد جز در مسجد پذيرفته نيست . (ميزان الحكمه ، ج 4، ص 394).

- بانيان مسجد و دورى از بلا

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -ان الله تعالى ، اذا انزل عاهة من السماء على اهل الارض صرفت من عمارالمساجدخداوند وقتى مرضى را از آسمان بر مردم فرود آورد آن را از بانيان مساجد دور بگرداند. (نهج الفصاحه ، حديث 682).

- هشت فايده مسجد

قال الحسن بن على - عليه السلام -من ادام الاختلاف الى المسجد اصاب احدى ثمان : اية محكمة و اخا مستفادا و علما مستطرفا و رحمة و كلمة تدله على الهدى او ترده عن ردى و ترك الذنوب حياء او خشيةكسى كه همواره به مسجد (براى اقامه نماز و غيره ) رفت و آمد كند، يكى از اين هشت فايده بر او برسد:

1 - استفاده از آيه روشنى از قرآن

2 - يافتن رفيق نيك

3 - فراگيرى علم تازه

4 - برخوردارى از رحمتى كه در انتظارش بود.

5 - شنيدن سخنى كه راهنماى راه باشد.

6 - از انحراف در امان باشد.

7 - موجب ترك گناه از روى حيا شود.

8 - موجب ترك گناه بر اثر ترس گردد. (تحف العقول ، ص 258).

الف ) اهميت و جايگاه مسجد:

- خانه پرهيزكاران :

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -المسجد بيت كل تقى مسجد خانه هر پرهيزگارى است . (شهاب الاخبار، ص 23).

- مسجد و بازار

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -شر بقاع الارض الاسواق و خيرالبقاع المساجد و احبهم الى الله اولهم دخولا و اخرهم خروجا منهابدترين جاهاى زمين ، بازار و بهترين مكانهاى آن ، مساجد است و محبوبترين افراد نزد خدا كسى است كه زودتر از همه به مسجد داخل شود و ديرتر از همه بيرون رود. (وسائل الشيعه ، ج 3، ص 553).

- حريم مسجد

قال على - عليه السلام -حريم المسجد اربعون ذراعا و الجوار اربعون دارا من اربعة جوانبهاحريم مسجد چهل ذرع است و چهل خانه از چهار طرف همسايه مسجد است .(وسائل الشيعه ، ج 3، ص 484، بحارالانوار، ج 84، ص 3).

- نماز خانه اختصاصى

عن مسمع قال : كتب الى ابوعبدالله - عليه السلام -انى احب لك ان تتخذ فى دارك مسجدا فى بعض بيوتك مسمع مى گويد: امام صادق (ع ) در نامه اى به من نوشتند كه : من براى تو دوست دارم كه در يكى از اتاقهاى خانه مسكونى خود محلى را مسجد، (مخصوص خواندن نماز) قرار دهى (يعنى اتاقى را فقط براى نمازگزاردن اختصاص دهى و منظور، مسجد اصطلاحى نيست ) (محاسن البرقى ، ج 3، ص 445، بحارالانوار، ج 76، ص 122).

- مساجد، خانه پارسايان

قال رسول الله -صلى الله عليه وآله -ان المساجد بيوت المتقين ، و من كانت المساجد بيوته فقد ختم الله له بالروح و الرحمة و الجواز على الصراط الى الجنةمساجد، خانه پارسايان است و هركس مسجد خانه اش باشد (اوقات خود را در آن و به عبادت بگذارند) خداوند انجام كار او را رحمت و شادى قرار داده واجازه عبور از صراط به سوى بهشت را به او خواهد داد. (كنزالعمال ، ج 7، ص 659، حديث 20785).

آيات :

 - نماز وآباد كردن مساجد

انما يعمر مساجد الله من امن بالله و اليوم الاخر و اقام الصلوة و اتى الزكوة و لم يخش الاالله فعسى اولئك ان يكونوا من المهتدين

مساجد الهى را تنها كسى آباد مى كند كه ايمان به خدا و روز قيامت آورده و نماز را برپا دارد و زكات را بپردازد و ازچيزى جز خدا نترسد، اميد است چنين گروهى هدايت يابند. (سوره توبه ، آيه 18).

 - توجه به مسجد

قل امر ربى بالقسط و اقيموا وجوهكم عند كل مسجد و ادعوه مخلصين له الدين

بگو: پروردگارم امر به عدالت كرده است ، و توجه خويش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت ) به سوى او كنيد واو را بخوانيد، در حالى كه دين (خود) را براى او خالص گردانيد. (سوره اعراف ، آيه 29).

 - مقام ابراهيم و جايگاه نماز

و اذجعلنا البيت مثابة للناس و امنا و اتخذوا من مقام ابراهيم مصلى و عهدنا الى ابراهيم و اسمعيل ان طهرا بيتى للطائفين و العاكفين و الركع السجود

و به ياد آر زمانى كه كعبه را مقام امن و مرجع امر دين مردم قرار داديم و امر شد كه مقام ابراهيم را جايگاه نماز و عبادت قرار دهيد، و از ابراهيم و اسماعيل پيمان گرفتيم كه حرم خدا را پاكيزه داريد، براى اينكه اهل ايمان به طواف و اعتكاف و ركوع و سجود آيند. (سوره بقره آيه 125).

- محراب عبادت

هو قائم يصلى فى المحراب

حضرت زكريا (ع ) در محراب ايستاده مشغول نماز شد. (سوره آل عمران ، آيه 31).

 - مسجد ضرار

والذين اتخذوا مسجدا ضرارا و كفرا و تفريقا بين المؤ منين و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل و ليحفلن ان اردنا الاالحسنى و الله يشهد انهم لكاذبون

كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان (به مسلمانان ) و (تقويت ) كفر و تفرقه افكنى ميان مؤ منان و كمينگاه براى كسى كه از پيش با خدا و پيامبرش مبارزه كرده بود.آنها سوگند ياد مى كنند جزنيكى (و خدمت ) نظرى نداشته ايم ، اما خداوند گواهى مى دهد كه آن ها درغگو هستند. (سوره توبه آيه 107).

 - مانع ذكر الهى در مسجد

و من اظلم من منع مساجد الهل ان يذكر فيها اسمه و سعى فى خرابها

و چه كسى ظالمتر است از آن كه از ذكر نام خدا در مساجد جلوگيرى كند وبراى خرابى آن تلاش نمايد. (سوره بقره آيه 114).

 - مساجد از آن خداست

وان المساجد لله فلاتدعوا مع الله احدا

و اينكه مساجد از آن خداست ، پس هيچ كس را باخواندن نخوانيد. (سوره جن ، آيه 17).

 - تطهير مساجد براى نمازگزاران

ان طهرا بيتى للطائفين و الفاكفين و الركع السجود

خانه مرا براى طواف كنندگان و مجاوران و ركوع كنندگان و سجده كنندگان پاك و پاكيزده كنيد. (سوره بقره ، آيه 125).

 - زينت كردن هنگاه رفتن به مسجد

يا بنى ادم ! خذوا زينتكم عند كل مسجد

اى فرزندان آدم !هنگام رفتن به مسجد خود را با زينت بياراييد. (سوره اعراف ، آيه 31).

 - بناى مسجد برپايه تقوا

لمسجد اسس على التقوى من اول يوم احق ان تقوم فيه

آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده ، شايسته تر است كه در آن به (عبادت نماز) بايستى . (سوره توبه آيه 108).