واژگان کلیدى: وجود، عقل، انسان، اخلاق آنتولوژیک، ملاصدرا.

مقدّمه:

رویکرد آنتولوژیک یا وجودشناختى به اخلاق، هویّت اخلاقى انسان را مطالعه مى کند. این رویکرد، نوعى انسان شناسى است که به نظر مى رسد در فلسفه اخلاق اسلامى، مختص ملِاصدرا است؛ دلیل آن نیز مبانى خاصّى است که او در فلسفه خود اتّخاذ کرده است. آنتولوژى در فلسفه به معناى هستى شناسى بوده و در واقع نگاهى است خاص به آن چه هست، درباره انواع و ساختار اشیاء، خواص، رخدادها، فرایندها و روابط هر تکه از پهناى واقعیت با دیگر وقایع. آنچه در اینجا از آن بحث مى شود، رویکرد وجودشناختى به کاربرد عقل در اخلاق، یا به تعبیرى مطالعه هستى شناختى انسان، بر اساس عقل او در حوزه اخلاق است. این مقاله با اتّخاذ رویکردى وجودشناختى به عقل، نظام اخلاقى صدرا را به عنوان "اخلاق آنتولوژیک" تبیین خواهد کرد. براى این منظور، نخست نگاه صدرالمتالهین به عقل بررسى شده و سپس به نگرش هستى شناسانه ایشان، در باب کاربرد عقل در اخلاق پرداخته شده است که از آن به "اخلاق آنتولوژیک" تعبیر مى شود.

1. نگاه ملاصدرا به عقل

ملّاصدرا دو نوع نگاه به عقل دارد که نگاه نخست در اندیشه دیگر فیلسوفان هم بیان شده است؛ امّا نگاه دوّم مخصوص خودِ ایشان است:
1-1. عقل به مثابه قوه اى از قواى نفس؛ قوه اى که حقایق را درک مى کند.(2) این قوّه به اعتبار ادراکاتش، به عقل نظرى و عملى تقسیم شده است؛ از این رو ملاصدرا مى گوید: "فللنفس فى ذاتها قوتان: نظریة و عملیة؛ تلک للصدق و الکذب و هذه للجمیل و القبیح(3)". عقل نظرى خود از مراتب چهارگانه برخوردار است که عبارت است از الف. عقل هیولائى که خالى از هر گونه صورت است و تنها استعداد پذیرش هر معقولى را دارد.(4)
ب. عقل بالملکه که معقولات اولیّه و بدیهى را دریافت مى کند و کمال اوّل براى قوه عاقله محسوب مى شود.(5)
ج. عقل بالفعل که در این مرحله عقل به کمک معقولات اوّل و بدیهى، معقولات اکتسابى را تحصیل مى کند.(6)
د. عقل مستفاد: در عقل مستفاد معقولات هنگام اتّصال به عقل فعّال مشاهده مى شوند.(7)
صدرالمتالّهین رسیدن به مرتبه عقل مستفاد را هدف خلقت انسان دانسته و مى گوید: "غرض اصلى از این عالم، خلقت انسان است و غرض از خلقت انسان، دست یافتن به مرتبه عقل مستفاد است که عبارت است از معرفت الله و فناى در حق":(8) کارکرد عقل نظرى، استدلال و استنباط، تعریف و تحدید شى ء، ادراک کلیات، اعم از تصورات و تصدیقات کلى، تطبیق مفاهیم بر مصادیق، تطبیق کبرى بر صغرى، تقسیم و تحلیل امور است.
عقل عملى هم به اعتبار ادراکاتش چهار مرتبه دارد؛ مراتب عقل عملى که از دیدگاه صدرالمتالّهین جنبه تشکیکى دارند، به این شرح است:(9)
الف. تجلیّه یا پاک کردن ظاهر: نخستین مرتبه عقل عملى، تهذیب ظاهر است که ملّاصدر از آن به مرتبه"شریعت" یا "تهذیب ظاهر به نوامیس الاهیّه و شرایع و احکام از قیام و صیام، صدقات، جماعات و..(10)" تعبیر کرده است. در این مرتبه، عقل عملى با ادراک جزئیات، در نخستین مرتبه حکم به تهذیب ظاهر و رعایت ظاهر دستورات الهى و تبعیّت از امامان معصوم(ع) و انسان هاى کامل مى کند.
ب:تخلیه یا تطهیر باطن: این مرحله تهذیب باطن و روح و تطهیر قلب و نفس از ملکات مردوده و اخلاق زشت و ناپسند و امور ظلمانى است که با "طریقت" انطباق دارد.
ج. تحلیه: نورانى کردن نفس به صورت هاى علمى و معارف عقلى و صفات مورد رضایت حق تعالى و آراستن باطن که از آن به "حقیقت" نیز تعبیر شده است.
د. حقیقة الحقیقة: فناى نفس از ذات خود و باقى شدن به بقاى الهى و کوتاه کردن نظر از هرچه به جز ملاحظه ربّ و عظمت کبریایى اوست، خصوصیت این مرحله است. در این مرحله، نفس تمامى اشیا را صادره از حق و بازگشت کننده به او مى یابد. ملاصدرا معتقد است که طى کردن این مراتب به هدایت و ارشاد الهى مشروط است و البته این لطف، شامل افراد انسانى نمى شود، بلکه تنها آن ها را شامل مى شود که خدا بخواهد و اراده کند(11).

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: